اعتقاد شیعه در مورد مسأله بدا چیست؟
این حقیقت قرآنی که خداوند آنچه را که بخواهد تغییر میدهد، همان مسألهی «بدا» است که شیعه به آن اعتقاد دارد و اهل سنت آن را نفی میکنند. از نظر شیعه بدا همان کاری است که خداوند در لوح محو و اثبات میکند و چیزی فراتر از آن نیست و این که بعضی از نویسندگان اهل سنت به شیعه نسبت میدهند که گویا شیعه معتقد است که گاهی خدا چیزی را نمیداند و سپس علم بر او عارض میشود و این همان بداست، نسبت ناروا و خلاف واقعی است و هرگز شیعه بدا را به این معنی بر خدا اثبات نمیکند و از آن بیزار است.
آنچه شیعه از زمان ائمهی معصومین علیهم السلام تا به حال به آن عقیده دارد این است که گاهی خداوند چیزی را که مقدر کرده تغییر میدهد و این نه بدان جهت است که خداوند از اول مصلحت واقعی را نمیدانست و بعد آن را دانست، بلکه برای آن است که خداوند صلاح میدانست که چیزی اول به گونهای مقدر شود و سپس به گونهای دیگر تحقق یابد و این به خاطر مصالحی است که بعضی از آن را میدانیم و بعضی را نمیدانیم؛ یکی از آن مصالح که میدانیم اعلام قدرت مطلقهی خداوند است و دیگر این که مردم به انجام کارهای خوب تشویق شوند و بدانند که اگر آن کارها را بکنند خداوند سرنوشت آنها را تغییر میدهد و گمان نکنند ایمان و عمل صالح در سرنوشت محتوم انسان تاثیری ندارد.
این که میگوییم «بدا لله» به معنای آن نیست که برای خدا چیزی که معلوم نبود آشکار شد بلکه به این معناست که خداوند چیزی را که بر بندگان پنهان بود آشکار کرد و «بدا لله» به معنای «ابدی و اظهر» میباشد.البته «بدا لفلان» در لغت به معنای آشکار شدن چیزی پس از جهل به آن است ولی معلوم است که هیچ موحدی آن را به خدا نسبت نمیدهد و خداوند منزه از آن است و نسبت آن به خدا از باب مجاز است مانند نسبت دادن مکر و کید و خدعه و نسیان به خداوند که در آیات قرآنی آمده و منظور از آن، معنای لغوی این الفاظ نیست بلکه از باب مجاز، معنای درست دیگری دارند که میتوان آن ها را به خدا نسبت داد.
اعتقاد به بدا به مفهوم درست آن که شیعه میگوید، یکی از افتخارات شیعه و نشانی از توحید خالص و تنزیه پروردگار از هر عیب و نقصی است، طبق این عقیده خداوند قدرت مطلقه دارد و مقدرات، قدرت او را محدود نمیکند و بدا در تکوین مانند نسخ در احکام است و این عقیده همانگونه که قبلا گفتهایم در برابر عقیدهی باطل یهود است که قدرت خدا را محدود میکردند و آنان بودند که بدا به معنای نادرست آن را به خدا نسبت میدادند و میگفتند خدا در آفرینش انسان پشیمان شد، همانگونه که در تورات تحریف شده آمده است. [1]
لذا میبینیم امامان معصوم علیهم السلام اعتقاد به بدا را بالاترین نشان اعتقاد به توحید و تنزیه پروردگار میدانند و آن را یکی از آموزههای مشترک ادیان معرفی میکنند:
امام باقر یا امام صادق علیمها السلام فرمود:
«ما عبد الله بشیء مثل البداء». [2]
«خداوند با چیزی مانند بدا عبادت نشده است».
امام رضا علیه السلام فرمود:
«ما بعث نبی قط الا بتحریم الخمر وان یقر له بالبداء» [3]
«هیچ پیامبری مبعوث نشد مگر به حرام بودن شراب و اقرار به بدا برای خداوند».
اعتقاد به بدا که پیشوایان دین علیهم السلام به آن اهمیت ویژهای میدادند، برای رسیدن به کمال توحید و تنزیه خداوند است و امامان علیهم السلام بدا را چنین معنا کردهاند که آن ناشی از جهل نیست بلکه تغییر اراده ومشیت خدا از روی علم است:
امام صادق علیه السلام فرمود:
«ان الله یقدم ما شاء و یؤخر ما یشاء و یمحو ما یشاء ویثبت مایشاء وعنده ام الکتاب وقال: کلامر یریده الله فهو فی علمه قبل ان یصنعه، لیس شیء یبدو له الاو قد کان فی علمه، ان الله لا یبدو له من جهل» . [4]
« خدا هر چه را بخواهد پیش میاندازد و هر چه را بخواهد مؤخر میکند و هرچه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات میکند و کتاب ما در نزد اوست و فرمود: هر چیزی را که خدا اراده میکند پیش از آن که آن را پدید آورد، در علم او وجود دارد، چیزی بر او آشکار نمیشود مگر این که در علم او بوده است، همانا برای خدا از روی جهل آشکار نمیشود»
همچنین پیشوایان معصوم علیهم السلام از کسانی که بدا در خدا را به معنای آشکار شدن پس از جهل میدانند اعلام بیزاری کردهاند:
امام صادق علیه السلام فرمود:
«من زعم انالله یبدو له فی شیء لم یعلمه امس فابراوا منه». [5]
» هر کس گمان کند که برای خدا چیزی که دیروز نمیدانست آشکار میشود، از او بیزاری کنید «.
علما و دانشمندان شیعه نیز به پیروی از امامان(ع) خود با قاطعیت تصریح کردهاند که منظور از بدا همان تغییر قضای الهی است که در لوح محو و اثبات صورت میگیرد و بدا به معنای آشکار شدن پس از جهل هرگز به خدا نسبت داده نمیشود.
شیخ صدوق در تفسیر اعتقاد به بدا میگوید:
«یهود گفتند که خداوند از کار فارغ شده، ما میگوییم بلکه خدا هر روز در کاری است «کل یوم هو فی شان» و هیچ کاری او را از کار دیگر باز نمیدارد، او زنده میکند و میمیراند و میآفریند و روزی میدهد و آنچه را که بخواهد میکند و معتقدیم که « یَمْحُوا اللّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ» [6]
دانشمندان دیگر شیعه نیز مطالبی شبیه آن را اظهار کردهاند، با این وجود ما نمیدانیم که چرا برخی از نویسندگان اهل سنت اعتقاد به بدا را دربارهی خدا به معنای آشکار شدن پس از جهل، به شیعه نسبت میدهند و بر اساس این تهمت ناروا و نادرست به شیعه حمله میکنند؟ در حالی که شیعه از این عقیدهی فاسد بیزار است و اگر آنها کمترین مطالعهای در آثار شیعه داشتند و سوء نیتی در کار نبود، چنین تهمتی را نمیزدند.
آنها بیشتر به جریان بدا در داستان مرگ اسماعیل فرزند امام صادق علیه السلام استناد میکنند که گویا امام صادق علیه السلام گفته بود:
«ما بدا لله فی شیء کما بدا له فی اسماعیل ابنی» [7]
«خدا را هیچ بدایی حاصل نشد مانند بدایی که دربارهی فرزندم اسماعیل حاصل شد»
گفتهاند که گویا امام صادق علیه السلام نخست اسماعیل را به امامت پس از خود تعیین کرده بود و چون او در زمان حیات پدرش مرد، امام صادق علیه السلام این سخن را گفت.
البته ما این روایت را به صورت مسند در کتب حدیثی شیعه نیافتیم و شیخ صدوق آن را به صورت مرسل نقل میکند و سپس روایت دیگری میآورد که در آن به جای «اسماعیل ابنی» «اسماعیل ابی» آمده که روایت را مربوط به جریان ذبح اسماعیل توسط ابراهیم میکند.صدوق سپس در هر دو روایت تردید میکند . [8] بعضی از محققان دیگر نیز این روایت را جعلی میدانند. [9] واگر هم صحیح باشد باز مشکلی ندارد و بدان معنا نیست که خدا از پیش نمیدانست که اسماعیل خواهد مرد و امامت به حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام خواهد رسید، بلکه معنای آن این است که اسماعیل از چنان قدر و منزلتی برخوردار بود که شایستگی امامت را داشت و اسماعیل و موسی هر دو لایق امامت و رهبری بودند ولی خداوند با مرگ اسماعیل آشکار کرد که امامت به موسی خواهد رسید و این از پیش در علم خدا بود و لذا روایاتی داریم که طبق آنها نام های دوازده امام(ع) از پیش مشخص بوده و در حدیث جابر از پیامبر، امامان(ع) به اسم معرفی شدهاند. [10]
بنابراین، با توجه به مضمون روایات بسیاری که برخی از آنها نقل شدند و با توجه به تصریحات دانشمندان شیعه، بدا چیزی جز تغییر قضای الهی بدانسان که در آیهی مربوط به لوح محو و اثبات آمده، نیست و این چیزی است که همهی مسلمانان به آن اعتقاد دارند.
[1] رجوع شود به تورات، سفر پیدایش، باب 6، جمله 6
[2] کافی، ج 1، ص 146
[3] توحید صدوق، ص 334
[4] تفسیر عیاشی،ج 2،ص 218
[5] بحارالانوار، ج 4،ص 111
[6] الاعتقادات، ص 40،چاپ کنگره شیخ مفید
[7] کمالالدین، ج 1، ص 69
[8] شیخ صدوق، التوحید، ص 336
[9] مامقانی، تنقیح المقال،ج 1،ص 133، پیش از مامقانی هم خواجه نصیر طوسی در پاسخ به تهمت ناروای فخر رازی به ائمه شیعه، این روایت را ضعیف دانسته است. رجوع شود به : محصل افکار المتقدمین والمتاخرین، ص 365(پاورقی).
[10] این روایت علاوه بر کتب شیعه در برخی از منابع اهل سنت هم آمده است مانند : فرائد السمطین از حموینی، ج 2، ص 134
نقش: امام دوازدهم شیعه